Nền kinh tế hợp đồng là gì?

Nền kinh tế hợp đồng (gig economy) có đặc điểm là phần lớn người lao động ký hợp đồng ngắn hạn hoặc theo nhiệm vụ mà không có bất kỳ nghĩa vụ dài hạn nào theo hợp đồng. Người lao động nhận lương theo nhiệm vụ, dự án hoặc mục tiêu ngắn hạn ("gig" - công việc tạm thời). Thị trường này đang phát triển vô cùng nhanh. Theo khảo sát của McKinsey, có tới 162 triệu người ở châu Âu và Hoa Kỳ (khoảng 20-30% dân số trong độ tuổi lao động) làm các công việc tự do.

Người lao động trong nền kinh tế hợp đồng là ai?

Đôi khi, người ta nhắc đến nền kinh tế hợp đồng như một hiện tượng do đại dịch thúc đẩy trong thế kỷ 21. Nhưng nền kinh tế này không hề mới lạ. Hình thức làm việc thay thế và theo dự án đã tồn tại sớm nhất từ những năm 1900, thường gọi là công việc "lao động không thường xuyên", "tự do" hoặc "tiền mặt trao tay" giữa bên sử dụng lao động và người lao động.

Trong những khoảng thời gian khó khăn như cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, hình thức làm việc theo nhiệm vụ trở nên phổ biến hơn. Công ty buộc phải cho nhân viên chính thức nghỉ việc và người lao động cần kiếm thêm thu nhập. Trong tình hình cuộc khủng hoảng chi phí sinh hoạt hiện nay đang ảnh hưởng đến các quốc gia trên khắp thế giới, nhiều người lao động sẽ tìm cách làm công việc "tay trái" để kiếm thêm thu nhập ngoài tiền lương hoặc tiền công hiện có.

Nhưng mọi người không chỉ nhận công việc tạm thời vì nhu cầu. Đại dịch và cuộc Đại khủng hoảng lao động sau đó khiến nhiều người suy nghĩ lại về cách họ làm việc để rồi chọn hình thức công việc linh hoạt thay vì hợp đồng lao động dài hạn. Rõ ràng, những tiến bộ lớn về công nghệ đã góp phần tạo ra sự thay đổi này bằng cách tạo điều kiện cho cả hình thức làm việc từ xa lẫn quá trình ghép nối người làm việc tự do với công ty. Theo McKinsey, 15% người lao động tự do đã dùng nền tảng kỹ thuật số để tìm việc.

Chân dung của người lao động tạm thời cũng thay đổi rất nhiều. Người lao động không thường xuyên kiểu cũ thường có đặc điểm là lực lượng lao động chân tay, làm việc trong ngành nông nghiệp, gia công công nghiệp và xây dựng.

Hiện nay, các nhà tiếp thị, nhà thiết kế, nhà phát triển, chuyên gia và cố vấn chuyên môn, thậm chí là quản lý cấp cao đang chọn tham gia nền kinh tế hợp đồng như một cách hấp dẫn hơn để đạt được sự cân bằng công việc/đời sống mà họ mong muốn. Giờ đây, lựa chọn làm việc tự do trong một phần hoặc toàn bộ thời gian làm việc đã trở thành một lựa chọn nghề nghiệp chính thức và thậm chí còn vượt trội.

Rõ ràng, nhóm lao động đông đảo này không hợp nhất vì những yếu tố nhân khẩu học truyền thống như tuổi tác, mức thu nhập, trình độ học vấn hoặc vị trí địa lý. Trên thực tế, cách phân loại dễ dàng hơn cho người lao động trong nền kinh tế hợp đồng là dựa trên lý do họ chọn chuyển sang hình thức làm việc linh hoạt hơn. Theo vườn ươm doanh nghiệp Velocity, khoảng 70% người lao động tạm thời ở Hoa Kỳ tự chọn làm việc tự do và công việc này là nguồn thu nhập chính của họ. Còn 56% người lao động tạm thời đang tận dụng các công việc tạm thời để bổ sung thêm cho nguồn thu nhập chính của mình.

Cách nền kinh tế hợp đồng vận hành

Yếu tố quan trọng nhất hỗ trợ sự tăng trưởng của nền kinh tế hợp đồng là sự phát triển và phủ sóng của công nghệ Internet cũng như công nghệ di động. Trong nền kinh tế hợp đồng, các nền tảng kỹ thuật số kết nối người làm việc tự do với khách hàng. Từ đó, các thị trường quy mô lớn ra đời trên khắp các nhóm nhân khẩu học và khu vực địa lý, rồi mở ra cơ hội toàn cầu thực sự cho mọi người.

Ngoài những nền tảng liên ngành liên kết người lao động với doanh nghiệp và cơ hội, số lượng trang web về nghề nghiệp cũng như lĩnh vực cụ thể cũng ngày càng tăng. Những nền tảng này hỗ trợ các luật sư, nhà quản lý cấp cao, giáo viên, nghệ sĩ, nhạc sĩ, thợ sửa đường ống nước và thợ điện tìm thấy công việc cũng như những người khác. Ngoài ra, họ cũng sử dụng các nền tảng nói trên để xây dựng mạng lưới rộng hơn nhằm tăng kinh nghiệm chuyên môn, đồng thời cung cấp cơ hội đào tạo và phát triển nghề nghiệp cho người lao động tự do trong lĩnh vực chuyên biệt.

Ai đang dẫn dắt nền kinh tế hợp đồng?

Nền kinh tế hợp đồng thật sự phát triển trên toàn cầu, trong đó Hoa Kỳ đang đi đầu. Theo Gigonomy, trong năm 2019, có 57 triệu người tại Hoa Kỳ làm công việc tự do và đóng góp gần 1 nghìn tỷ USD cho nền kinh tế nước này. Vương quốc Anh xếp ngay sau với số lượng người làm việc tự do tăng 31% trong năm 2018. Hình thức làm việc tự do cũng đang nhanh chóng phát triển ở các quốc gia khác như Brazil, Pakistan, Ukraine, Philippines và Ấn Độ.

Airbnb là một trong những doanh nghiệp hàng đầu trong nền kinh tế hợp đồng trên toàn thế giới. Các chủ sở hữu nhà trên nền tảng này kiếm được trung bình hơn 900 USD/tháng. Các công ty hàng đầu khác có lượng người lao động tạm thời lớn bao gồm Amazon Flex (tuyển dụng người lao động tự do lái xe vận chuyển hàng trên khắp Hoa Kỳ và Vương quốc Anh), Etsy (cung cấp nền tảng bán hàng cho nghệ sĩ và thợ thủ công chuyên nghiệp) cũng như Fiverr (liên kết doanh nghiệp đang tìm cách phát triển dịch vụ trên web với nhà thiết kế, nhà phát triển phần mềm, người sáng tạo nội dung, nhà tiếp thị trên mạng xã hội và nghệ sĩ thuyết minh).

Yếu tố nào thúc đẩy nền kinh tế hợp đồng phát triển?

Rõ ràng đại dịch COVID-19 đã thúc đẩy thêm nhiều người lao động cũng như doanh nghiệp chuyển sang hình thức làm việc linh hoạt và ngắn hạn. Tuần làm việc theo giờ hành chính và nơi làm việc truyền thống đã phải tạm dừng trong gần 2 năm. Ngay cả khi có thêm doanh nghiệp truyền thống trở lại văn phòng thì rõ ràng mô hình làm việc dựa trên tính linh hoạt và thỏa thuận do người lao động quyết định mới chính là động lực mới cho thành công của doanh nghiệp.

Người lao động truyền thống đang đòi hỏi có thêm sự tự do. Đồng thời, nhiều người lao động nhận thấy các công việc tạm thời mà họ làm chỉ để tồn tại trong đại dịch đang mang lại cho họ nguồn thu nhập và sự cân bằng công việc/đời sống tốt hoặc thậm chí tốt hơn.

Theo Forbes, trước đại dịch, 70% người lao động tạm thời tự lựa chọn tham gia nền kinh tế hợp đồng. Tuy nhiên sau đại dịch Covid, nhiều người lao động toàn thời gian hiện buộc phải tham gia nền kinh tế này. Nhiều người nhận ra công việc của mình không còn nữa hoặc hoàn cảnh không cho phép họ tiếp tục làm các công việc toàn thời gian tại văn phòng vì trường học và cơ sở chăm sóc đã đóng cửa nên họ phải nghỉ việc để chăm sóc người khác. Tình trạng trên cùng với cuộc khủng hoảng chi phí sinh hoạt khiến nhiều người lao động nhận ra rằng mức lương cũ không đáp ứng được nhu cầu chi tiêu của họ nữa. Do đó, họ tìm đến nền kinh tế hợp đồng để kiếm thêm - thậm chí thay thế - so với nguồn thu nhập trước đó.

Ví dụ về nền kinh tế hợp đồng

Ngoài các doanh nghiệp toàn cầu lớn đang đi đầu trong việc tuyển dụng người lao động tạm thời, các lĩnh vực sau cũng đang phát triển nhanh chóng. Từ năm 2016 đến năm 2021 ở Anh và Wales, lĩnh vực lái xe giao hàng tăng 350%, dịch vụ tại nhà tăng 166%, làm việc vặt tăng 200% và các công việc kỹ thuật số có thể hoàn thành từ xa tăng 100%. Các lĩnh vực giao đồ ăn, vận tải cũng như chia sẻ tài sản (ví dụ: cho thuê trong kỳ nghỉ) đều tăng nhờ sự phát triển của lực lượng lao động tự do và tạm thời.

Lợi ích khi hoạt động trong nền kinh tế hợp đồng

Lợi ích cho công ty:

Tính linh hoạt

Doanh nghiệp gặp tình trạng nhu cầu biến động - dù là theo mùa, do sự tăng trưởng, giảm quy mô hoặc các lực lượng thị trường - đều có thể điều chỉnh quy mô lực lượng lao động một cách dễ dàng và nhanh chóng.

Năng suất

Có căn cứ cho thấy người lao động hạnh phúc hơn sẽ làm việc hiệu quả hơn. Do đó, khi chọn những người chọn tự quyết định cách làm việc của mình, công ty có thể tăng được động lực và sự hài lòng với công việc trong toàn bộ lực lượng lao động. Hơn nữa, khi không có hợp đồng dài hạn, người lao động có thể có động lực làm việc hiệu quả hơn để duy trì mối quan hệ tốt với doanh nghiệp và nhận được thêm nhiều công việc.

Tiết kiệm chi phí

Khi sử dụng người lao động tạm thời, công ty có thể giảm chi phí sử dụng lao động - bao gồm chi phí liên quan đến quá trình tuyển dụng và sa thải, gói phúc lợi cho nhân viên, quỹ hưu trí cũng như ngày nghỉ ốm và nghỉ lễ có lương.

Tiếp cận nhân viên giỏi

Khi có nhiều người với các cấp độ năng lực và kinh nghiệm đa dạng sẵn sàng làm việc tự do trong ngắn hạn, công ty có thể chọn người lao động thực sự phù hợp với tiêu chí của mình, dù là về kỹ năng cần thiết hay khả năng làm việc theo lịch trình cụ thể.

Lợi ích cho người lao động tạm thời:

Quyền lựa chọn

Người lao động tạm thời có thể quyết định nhận công việc nào và vào khi nào để tận dụng tối đa số giờ làm việc của mình sao cho phù hợp với yêu cầu về thu nhập cũng như phong cách sống của họ. Khi số lượng nền tảng kỹ thuật số tăng lên, người lao động có thể tiếp cận thêm càng nhiều loại hình nhiệm vụ và công việc vào bất cứ lúc nào.

Cơ hội khám phá nghề nghiệp mới

Người lao động tự do có thể thử các công việc mới, tham gia hoạt động đào tạo và thậm chí là chuyển nghề mà không cần cam kết lâu dài, đồng thời vẫn duy trì được thu nhập ổn định.

Sự đa dạng

Người lao động trong nền kinh tế hợp đồng có thể làm cùng lúc nhiều công việc hoặc chuyển giữa các lĩnh vực và môi trường làm việc để tránh rơi vào tình trạng kiệt sức¹ hoặc nhàm chán.

Tính linh hoạt

Với hình thức làm việc tạm thời, họ có thể linh hoạt quản lý sự nghiệp dựa trên các khía cạnh khác của cuộc sống - bao gồm những trách nhiệm gia đình, chăm sóc trẻ và sở thích.

Sự độc lập

Khi quản lý bản thân, người làm việc tự do có thể trải nghiệm các khía cạnh khác trong hoạt động quản lý doanh nghiệp, chẳng hạn như kế toán và dự trù ngân sách. Họ có thể tận hưởng tất cả sự độc lập khi làm việc cho chính mình.

Khi xây dựng lực lượng lao động dựa trên những người làm việc tự do, công ty có thể gặp phải tình trạng thiếu gắn bó với mục tiêu của doanh nghiệp. Hoạt động tạo lập mối quan hệ với khách hàng có thể sẽ khó khăn hơn do lực lượng lao động liên tục thay đổi.

Hoạt động đào tạo nội bộ, nâng cao kỹ năng và trang bị thêm kỹ năng đều có thể rất tốn kém chi phí và thời gian khi phải tiến hành liên tục vì luôn có nhân viên mới.

Khi lực lượng lao động liên tục thay đổi, doanh nghiệp có thể gặp khó khăn để hình thành cũng như duy trì trách nhiệm về tuân thủ luật pháp liên quan đến nơi làm việc và sản phẩm.

Khi người lao động tạm thời phát triển sự nghiệp riêng và gặt hái được thành công, công ty có thể gặp tình trạng khó liên hệ được với nhân viên quan trọng vì họ có lẽ đang làm việc cho nhiều công ty khác nhau.

Tình trạng nhân viên nghỉ việc thường xuyên có thể tác động tiêu cực đến đội ngũ cố định.

Bất lợi đối với người lao động:

Trong nhiều trường hợp, người lao động tự do, tạm thời hoặc ngắn hạn được hưởng rất ít quyền lao động. Họ có thể không đủ điều kiện được bảo vệ hoặc bồi thường khi bị sa thải không công bằng hoặc sa thải ngầm, cắt giảm nhân sự, nghỉ ốm có lương hoặc nghỉ lễ. Họ cũng không thể đóng góp vào bất kỳ quỹ hưu trí nào do công ty tài trợ.

Khi sử dụng người lao động tạm thời, công ty không cần đầu tư vào hoạt động phát triển sự nghiệp (ví dụ: đào tạo hoặc lập kế hoạch thăng tiến) của những người này. Người lao động - dù đã làm việc liên tục cho cùng một công ty - khó có thể thể hiện sự thăng tiến trong sự nghiệp hoặc sự phát triển về kỹ năng hay kinh nghiệm.

Một nhược điểm lớn khi làm việc theo hợp đồng ngắn hạn và tự do là không có sự đảm bảo công việc. Dù có thể kiếm được thu nhập bằng hoặc cao hơn hợp đồng có thời hạn cố định nhưng để gặt hái thành công, bạn phải có nguồn cung ổn định các công việc mình muốn làm. Ngay cả khoản thu nhập tốt khi hoàn thành tốt công việc cũng có thể nhanh chóng tiêu tán nếu bạn phải tốn quá nhiều thời gian để nhận được công việc tiếp theo.

Số lượng người lao động tạm thời trên toàn cầu dự kiến sẽ tăng từ 43 triệu người vào năm 2018 lên 78 triệu người trong năm 2023. Một số người dự đoán rằng đến cuối năm 2023, số người làm việc từ xa sẽ chiếm tới hơn một nửa lực lượng lao động của Hoa Kỳ. Nghĩa là doanh nghiệp sẽ có thêm người lao động tạm thời để lựa chọn, còn người lao động tạm thời sẽ phải cạnh tranh khốc liệt hơn.

Nền kinh tế hợp đồng đang tăng trưởng cũng kéo theo những hệ quả khác. Khi có thêm người lao động nằm ngoài phạm vi bảo vệ dành cho lực lượng lao động truyền thống thì cũng có càng nhiều người không đóng góp hưu trí, không được hưởng ngày nghỉ lễ và nghỉ ốm có lương hoặc không được chi trả khi bị sa thải hoặc cắt giảm lao động. Luật pháp sẽ cần thay đổi để đảm bảo quyền, lợi ích và biện pháp bảo vệ mà doanh nghiệp cần cung cấp, còn người lao động tạm thời cần bảo vệ chính mình.

• Tương lai của công việc
• Thách thức khi làm việc theo hình thức kết hợp và cách khắc phục
• Nâng cao kỹ năng làm việc tương lai cho nhân viên của bạn